Z tablic informacyjnych umieszczonych przy wej?ciu do obiektu mo?emy sie dowiedzie?, ?e w tym rejonie, na gruntach wsi znanej ju? w 1171 roku, kilometr na pó?noc od miejsca wystawienia w roku 1598 pierwszego wielkiego pieca w Polsce, rozpocz?to w roku 1824 realizacj? najwi?kszego za?o?enia wielkopiecowego Staropolskiego Okr?gu Przemys?owego-jednego z projektów wielkiego planu Stanis?awa Staszica uprzemys?owienia Królestwa Polskiego i Kongresowego. Mia? tu powsta? olbrzymi Zak?ad Wielkopiecowy, produkuj?cy 5.100 ton surówki ?elaznej rocznie , a wi?c tyle ?elaza, co wszystkie istniej?ce wówczas huty Królestwa.

Fotografia makiety zak?adu w jednej z tablic informacyjnych niestety uszkodzona przez (?).

fot. A. Sta?kowiak

Projekt finalny zak?adu zosta? wykonany w latach 1826 -1827 na polecenie Ministra Skarbu F.K. Druckiego-Lubeckiego przez Radc? Górniczego w Rz?dzie Królestwa Polskiego Fryderyka Lempe - profesora Szko?y Akademiczno - Górniczej w Kielcach Nowatorski technicznie projekt przewidywa? budow? na naturalnym tarasie doliny wschodniego brzegu rzeki Bobrzy (zwanej wówczas Bobrzyc?) cz??ci produkcyjnej zak?adu - pi?ciu wielkich pieców, ka?dy o niespotykanej dot?d wysoko?ci oko?o 18 m stoj?cych szeregowo, i równolegle do nich d?ugiej hali odlewni. Na przyleg?ym tarasie wzgórza, sztucznie wyrównanym do poziomu oko?o 12-15 m. nad dolin? i chronionym kamiennym murem oporowym o niespotykanej d?ugo?ci ponad 500, wysoko?ci oko?o 15 m oraz szeroko?ci 3,5-5 m, mia?y stan?? budynki przygotowania produkcji zak?adu; cztery z nich lu?no stoj?ce, tworz?ce zamkni?cie czworobocznego dziedzi?ca tj. hala przygotowuj?ca namiary, hala przygotowuj?ca wsady do wielkich piców oraz dwa budynki sk?adów na wegiel drzewny. Owe tzw. "w?gielnie" usytuowano po pó?nocnym. po?udniowym boku tego uk?adu, a w s?siedztwie nich budynki sk?adów na rud? ?elaza i rozleg?e place na rud? oraz wapien topnikowy. Na dziedzi?cu projektowano trzy ma?e piece do wst?pnego pra?enia rudy. Pomi?dzy tarasem górnym i dolnym zaprojektowano kamienne pochylnie komunikacyjne, przechodz?ce wysokimi bramami przez mur oporowy. Ogromna tama ziemno-kamienna, przegradzaj?ca dolin? prze?omu rzeki Bobrzycy, a wybiegaj?ca prostopadle z pó?nocno- zachodniego naro?a muru oporowego, mia?a spi?trzy? wod? rzeki na wysoko?? ponad 12 m (do 17 m wg niektórych ?róde?) i stworzy? wielkopowierzchniowy zbiornik wodny dla potrzeb energetycznych zak?adu - pierwszy pod wzgl?dem skali pi?trzenia w kraju. Silny strumie? wody ze zbiornika doprowadzony mia? by? cembrowanym kana?em na koronie muru oporowego wprost nad olbrzymie ko?o nasi?bierne, o ?rednicy prawie 11 m, daj?c energi? dla wielkich, cylindrycznych dmuchaw piecowych i maszynowni. Wod? spod tego ko?a mia? odprowadza? kryty, kamienny kana?, przechodz?cy w rejonie obecnego rnostu w uk?ad otwartego kana?u ziemnego d?ugiego na ponad 1000 m. Odr?bnym kana?em otwartym, z przepustu w zaporze, mia?a p?yn?? uregulowana Bobrzyc? W projekcie uwzgl?dniono osiedle administracyjno-mieszkalne dla potrzeb zak?adu, sytuuj?c je przy jego po?udniowo-wschodnim kra?cu po obu stronach budowanej wówczas szosy z Kielc do Sielpi (2 domy mieszkalne, 4 czworaki, 4 stajnie - wszystko murowane z kamienia). Do roku 1830 wykonano: mur oporowy dla górnego terenu zak?adu, hal? przygotowuj?c? wsady do pieców, 1 w?gielni? w ca?o?ci i 1 w?gielni? cz??ciowo (4 w?gielnie wg innych ?róde?), staw zapasowy, kana? górny i dolny, osiedle w ca?o?ci, fragment tamy, której korona mia?a przebiega? w rejonie obecnej osi drogi krajowej nr 74 ?ód? - Lublin. Kres robót po?o?y?y powód? w 1828 r. (zrywaj?ca tam?) i wybuch Powstania Listopadowego w 1830 r. Przerwanych robót nigdy ju? nie wznowiono. Od roku 1833 zaadaptowano budynki pod rz?dowe zak?ady kowalsko-metalowe - funkcjonowa?a tu gwo?dziarnia, a po Powstaniu Styczniowym "warsztaty r?czno-kowalskie" do roku 1884 (pó?niej w r?kach prywatnych). Od 1903 roku dzia?a tu prywatna tkalnia P?azi?skich na 30 warsztatów, przej?ta w latach 50. XX wieku przez Skarb Pa?stwa i przekazana Zak?adom Dziewiarskim, a funkcjonuj?ca do schy?ku lat 80.
Ca?y teren jest miejscem historycznym nie tylko znacz?cym dla krajowej historii techniki. W czasie Powstania Styczniowego 10 czerwca 1863 roku na terenie zak?adów i w ich okolicy toczy?a si? krwawa, lecz zwyci?ska bitwa 950 osobowego oddzia?u genera?a Dionizego Czachowskiego z moskalami genera?a Czengerego. W roku 1945 by? to rejon krwawych walk pancernych podczas ofensywy styczniowej.
Zachowane do czasów wspó?czesnych cz??ci Zak?adu Wielkopiecowego w Bobrzy z uk?adem wodnym obj?te s? ochron? konserwatorsk? na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach z 20 grudnia 1965r.

Najlepiej zachowanymi obiektami s? mur oporowy i budynek w?gielni.

Najlepiej zachowany i zabezpieczony fragment muru oporowego.

fot. A. Sta?kowiak

Mur oporowy biegnie w kierunku pó?nocno-po?udniowym oraz kra?cami na wschód. Murowany by? z ?omów czerwonego piaskowca na zaprawie wapiennej. Tworz? go dwa równoleg?e mury z nieregularnie u?o?onych ?omów, wype?nione grubym kamieniem, dla stworzenia balastu, ?ciana po?udniowa i s?siaduj?cy z ni? znaczny fragment czo?owej - licowane w?tkami wyrównawczymi z pod?u?nie ?amanego materia?u. Mur zbudowany jest w uk?adzie podkowiastym, zawartym w trapezie. D?ugo?? partii czo?owej wynosi ok. 328 m, boku po?udniowego - ok. 80 m, boku pó?nocnego - ok. 112m. Szeroko?? podstawy muru liczy sobie - 5 m, a korony - 3,5 m. Maksymaln? wysoko?? muru szacuje si? na 17 m.

Miejscami mur ma ponad 15 metrów wysoko?ci.

fot. A. Sta?kowiak

Pierwotny wygl?d muru oporowego - po pracach konserwacyjno-rekonstrukcyjnych - zachowany zosta? w po?udniowym kra?cu czo?a i w cz??ci po?udniowej, natomiast pozosta?e jego fragmenty znajduj? si? w post?puj?cej ruinie.
W?gielnia to magazyn fabryczny na w?giel.

Budynek w?gielni ma zarys prostok?ta o wymiarach oko?o 70 na 14 m.

fot. A. Sta?kowiak

W?gielnie budowano jako zwyk?e drewniane szopy lub jako murowane budynki. Takie w?a?nie budynki zaprojektowano i zrealizowano w Bobrzy. Zachowany do naszych czasów obiekt w rzucie poziomym ma zarys prostok?ta o wymiarach oko?o 70 m na oko?o 14 m. D?u?sze boki stanowi? siedmioosiowe arkady pó?koliste. W elewacja zachodnia zachowa? si? trójk?tny szczyt.

Czworok?tne, kamienne filary s?u??ce jako podpory pod s?upy konstrukcji no?nej poddaszy i dachu.

fot. A. Sta?kowiak

W g??bokiej na ponad 3 m piwnicy znajduje si? 12 par czworok?tnych filarów kamiennych s?u??cych jako podpory pod s?upy wewn?trznej konstrukcji no?nej poddasz i dachu. W przypadku zak?adów bobrza?skich w?giel drzewny transportowany by? do wn?trza w?gielni stromym podjazdem ?ukowym z poziomu terenu przez bram? na d?ugi pomost poddasza. Z tego pomostu zsypywano zawarto?? wozów lub wózków w dó? do piwnic i przyziemia. Gontowe zadaszenie w?gielni chroni?o w?giel przed zamokni?ciem, a arkadowe otwory w d?u?szych ?cianach w?gielni posiada?y a?urowe "rolety" z desek drewnianych i s?u?y?y do wentylacji i dosuszania sk?adowanego w?gla.

W?gielnia - widok wn?trza.

fot. A. Sta?kowiak

W w?gielni ?adowano w?giel drzewny do produkcji hutniczej na wózki za pomoc? wewn?trznych wind ko?owrotowych i przewo?ono go we wn?trzu chodnikami wspartymi na zachowanych filarach kamiennych. Natomiast na zewn?trz w?giel mia? by? transportowany do hal przygotowania wsadu, a stamt?d przewo?ony pomostami metalowymi - ??cz?cymi koron? muru oporowego ze szczytami wielkich pieców. Tam, wraz ze wsadem przepra?onej wst?pnie rudy i topnika wapiennego, w?giel by? zasypywany warstwami poprzez gardziel do wn?trza pleców.

Zbiornik wodny - miejsce odpoczynku.

fot. A. Sta?kowiak

W ostatnim czasie, po wykupieniu w 2005 roku obiektu przez gmin?, teren zak?adu zosta? uporz?dkowany. Usuni?to zb?dne zakrzaczenia, zbudowano ?cie?ki a niebezpieczne miejsca otoczono estetycznymi , drewnianymi barierkami. Po zwiedzenie ruin w?gielni warto uda? si? ?cie?k? wzd?u? muru i zej?? w dó? na przedmurze. Znajduje sie tu niewielki zbiornik wodny i przygotowano miejsce dla turystów w postaci stolika z ?aweczkami.

W wilgotnych miescach mo?emy spotka? zaskro?ca.

fot. A. Sta?kowiak